Er is eindelijk een doorbraak in de zaak van de bende van Nijvel. Meer nog, men weet wie de beruchte reus van de bende is. Maar wat we ook met zekerheid weten, is dat het onderzoek een grote mislukking van justitie en politie is. Kunnen we onze eigen instellingen nog vertrouwen?

De Morgen komt zaterdag met het grote nieuws. Later op de dag verschijnen de eerste foto’s. De gelijkenis tussen de robotfoto nummer 19 en de reus zijn treffend. Zo treffend, dat het echt niet te begrijpen valt dat de speurders dit verband niet hebben gezien. Het gaat om iemand zonder alibi. Iemand die vakantie neemt op momenten dat de bende aanslagen pleegt. Iemand die een voetwonde heeft wanneer de reus mankt bij een aanslag. En zelfs, iemand wiens naam in het dossier wordt vermeld.

Maar wat nog veel erger is, is dat de piste die de krant suggereert, nu net de piste is die reeds jaren wordt gefluisterd: de Rijkswacht en de groep Diane.

Zoals steeds is voorzichtigheid geboden. Het onderzoek is nog volop bezig en het zou niet de eerste maal zijn dat we in dit dossier op een verkeerd been worden gezet. Wat we wel met zekerheid weten, is dat het onderzoek op zich een grote mislukking van justitie en politie is. Deze mislukking doet onze rechtsstaat op haar grondvesten daveren, reeds decennia lang.

Indien deze piste de juiste is, dan is het nog veel erger. We kunnen onze instellingen niet vertrouwen. Indien Rijkswachters effectief bij dit dossier betrokken zijn dan is dit niet meer of minder het failliet van onze rechtsstaat. Politie en gerecht hebben niet alleen gefaald, ze zijn ook nog eens nauw betrokken. Bovendien hebben ze gefaald op een wijze die echt niet te begrijpen valt. Indien wat De Morgen publiceert juist is, dan valt dit niet goed te praten. Er zijn geen excuses!

Er is ongetwijfeld veel veranderd sedert de laatste aanslag van de bende. Justitie is hervormd en een Comité P controleert de politiediensten. Alleen, het systeem is blijven falen. Ook dit moeten we voor ogen houden.

In een democratie heeft de staat het monopolie van geweld. Maar is er nog sprake van een democratie wanneer overheidsapparaten dit geweldsmonopolie tegen onschuldige burgers keren? Is er nog sprake van een democratie, wanneer zwaar banditisme in de gerechtelijke doofpot verdwijnt?

Een democratie bestaat ook uit checks and balances. ‘Il faut que, par la force des choses, le pouvoir arrête le pouvoir’, schreef Montesquieu. Waarschijnlijk is het hier fout gelopen. Er is een wiel van de wagen gelopen. En ook nu lopen er wielen van de wagen af. In het kader van de terro-bestrijding worden steeds meer bevoegdheden gegeven aan inlichtingendiensten en politie. Een vice-premier pleit zelfs voor een een databank waarin de vingerafdrukken van alle Belgen zijn opgenomen. Meer nog, sommigen willen zelfs een DNA-databank. ‘Wie niets te vrezen heeft, hoeft niet bang te zijn’, is het stereotiepe antwoord. Het dossier van de bende van Nijvel zal misschien net bewijzen dat we wel moeten vrezen.

Het toekennen van exorbitante bevoegdheden aan overheidsapparaten, dat veronderstelt een sluitende controle op de manier waarop die overheidsapparaten met hun bevoegdheden omspringen. Dit gebeurt veel te weinig. Eigenlijk gebeurt het bijna helemaal niet. Wie controleert bijvoorbeeld de hoge magistratuur? Aan wie leggen de procureurs-generaal verantwoording af? Het antwoord is onthutsend: aan zichzelf. Hier schieten we tekort. Verantwoording afleggen, dat is wezenlijk in een democratie.

Het parlement moet zich hierover bezinnen. ‘Law and order’ heeft ook een grens, namelijk de fundamentele rechten en vrijheden van de burgers. In de zaak van de bende van Nijvel gaat het zelfs om het meest fundamentele recht: het recht op leven. ‘Wie niets te vrezen heeft, moet geen schrik hebben’ is een zwaktebod. De overheid mag sterk zijn, maar de burger moet haar altijd vrezen. De overheid moet sterk zijn in tijden van terreurdreiging, maar ze moet ook worden gecontroleerd. Dit evenwicht is zoek.

Indien de komende dagen en weken blijkt dat de Rijkswacht effectief bij de bende van Nijvel betrokken is, dan kan de Kamer niet anders dan een onderzoekscommissie opstarten. Hoog tijd om ons te bezinnen over de manier waarop we omgaan met inlichtingendiensten, politie en justitie.